Ch ơng I : Nội dung nghiên cứu
I.Lý luận chung về nhân cách con ng ời trong cơ chế thị
tr ờng.
1) Cơ sở lý luận:
A/ Nhân cách là gì?
Nghiên cứu về nhân cách và tính quy luật của sự hình thành nhân cách chúng ta
thấy rằng:con ngời khi mới sinh ra cha phải là một nhân cách,ở đó nó chỉ mang
tiềm năng của một con ngời,của moọt cá nhân hình thành lên một nhân cách.còn
nhân cách chỉ đợc hình thành và phát triển trong quá trình hoạt động xã hội,trong
mối quan hệ nhiều chiều giữa cá nhân với gia đình và xã hội.
Vậy nhân cách là gì?
Nhân cách đợc hiểu toàn diện là đạo đức và tài năng, năng lực thể chất và năng
lực tinh thần.Đó là sự thống nhất giữa mặy cá nhân với mặt xã hội ở trong mỗi con
ngời-cá nhân-cụ thể là phẩm chất,xu hớng,khă năng,phong tháI,hành vi bên
trong,riêng biệt của mỗi cá nhân nói lên sự khác nhau giữa cá nhân này với cá
nhân kháckhông có nhân cách nào hoàn toàn giống nhân cách nào.Nhân cách đ-
ợc hình thành và phát triển phụ vào 3 yếu tố:
Thứ nhất:Nhân cách phảidựa trên tiền đề sinh học và t chất di truyền học.
Thứ hai:Môi trờng xã hội là yếu tố quyết định sự hình thành và phát triển nhân
cách.Đó là môi trờng gia đình,trờng học và xã hội,môi trờng này có thể tác độnh
trực tiếp hoặc gián tiếp đến việc hình thành và phát triển nhân cách.Quan hệ giữa
cá nhân và môi trờng xã hội là quan hệ biện chứng.
Thứ ba: Hạt nhân của nhân cách là thế giới quan cá nhân bao gồm toàn bộ quan
điểm,ly luận,niềm tin
B/ Cơ chế thị trờng là gì?
Thị trờng là sản phẩm của sự phát triển kinh tế-xã hội.Vậy cơ chế thị trờng là cơ
cấu,chế độ.hình thức xã hội của các tổ chức và hoạt độnh kinh tế,tronh đó các mối
quan hệ giữa con ngời với con ngời đợc biểu hiện thông qua việc mua bán trao
đổi.Trong lịch sử phát triển sản xuất vật chất,thị trờng (theo đúng nghĩa của từ đó)
thực sự phát triển cùng với sự phát triển của chủ nghĩa t bản.
Từ sản xuất tự cung tự cấp,vật trao đổi vật,sang sản xuất hàng hoá là một bớc tiến
cuả văn minh nhân loại-bớc tiến của thị trờng.chính sự đổi mới nền kinh tế từ tập
trung quan liêu bao cấp sang cơ chế thị trờng đã làm thay đổi môi trờng xã hội là
nguyên nhân hình thành nhân cách mới của con ngời .sự hình thành nhân cách mới
này đợc thể hiện theo hai hớng tốt và không tốt .Vì vậy trong nền kinh tế thị trờng
hiện nay chúng ta cần phảI kết hợp cả 2 yếu tố đức và tài để hình thành một
nhân cách thích hợp nh Bác Hồ đã nói :có đức mà khôngcó tài thì làm việc gì
cũng khó;có tài mà không có đức là kẻ vô dụng.
Thấy đợc sự ảnh hởng của nền kinh tế thị trờng dến nhân cách của mỗi cá
nhân,Đảng và Nhà nớc ta đã có những nhận định và chủ trơng kịp thời ,nh văn
kiện hội ghị lần thứ V Ban Chấp Hành TW khoá VIII của Đảng đã nhấn
mạnh :Từ nay đến năm 2000 chúng ta đặt trọng tâm vào nhiệm vụ xây dựng t t-
1
ởng,đạo đức lối sống lành mạnh trong xã hội trớc hết trong các tổ chức Đảng và
bộ máy Nhà nớc ,trong các đoàn thể quần chúng và trong từng gia đình .phải tạo
cho đợc sự chuyển biến mạnh mẽ về t tởng đạo đức lối sống một lĩnh vực then
chốt trong đời sống văn hoá dân tộc.Đồng chí Đỗ Mời cũng từng khẳng
định :trong khi chăm lo phát triển kinh tế ,coi đó là nhiệm vụ trung tâm,chúng ta
nhận thức sâu sắc vấn đề này :độnh lực tạo ra sự phồn vinh và phát triển lâu dàI
của quốc gia không chỉ đơn thuần là vấn đề đầu t công nghệ tiên tiến và tai nguyên
thiên giàu có mặc dù đIều đó là quan trọng mà chủ yếu là trí tuệ con ngời do khả
năng sáng tạo của toàn dân đợc hình thành từ truyền thống văn hoá Việt Nam.Đó
là kho tàng trí thức tâm hồn,đạo lý ,tính cách,lối sống,trình độ thẩm mỹ của từng
ngời và cộng đồng dân tộc.
2) Cơ sở thực tiễn:
A/cơ chế thị trờng trõngã hội chủ nghĩa .Nền sản xuất từ tự cung tự cấp vật trao
đổi vật sang sản xuất hàng hoá là một bớc tiến của văn minh nhân loại .Nền kinh
tế thị trờng trong xã hội t bản chủ nghĩa và trong xã hội XHCN có những yếu tố
chung và khong chung.yếu tố chung là chúng đều sản xuất hàng hoá và tuân theo
quy luật giá trị,cùng lấy lợi ích cạnh tranh làm động lực của sự phát triển.Song thị
trờng TBCN và thị trờngXHCN lại có những yếu tốkhông chung quy định sự khác
về chất giuữa hai loại thị trờng. Thị trờng TBCN chịu tác động tất yếu của chính trị
t sảnvà gắn bó với nó là kiểu quản lý kinh doanh TBCN,dẫn đến sự khác nhau căn
bản cả từ điểm xuất phát đến mục tiêu cuối cùng của nền sản xuất.Thị trờng
XHCN chịu sự sự tác động tất yếu của chính trị vô sản và gắn với nó kiểu sản xuất
kinh doanh mhằm phát triển sản xuất mà xã hội không cóđối cực giàu - nghèo
tiên đề của sh đối cực của giai cấp và xã hội.
Do môi trờng xã hội là chủ yếu quyết định sự hình thành và phat triển nhân cách
nên nhân cách con ngời trong cơ chế thị trờng XHCN cũng căn bản khác với nhân
cách con trong cơ chế thị trờng TBCN.
B/kinh tế thị trờng là yếu tố khách quan trong quá trình vận động và phát triển
kinh tế ở Việt Nam.
Từ nhiều năm nay,nền kinh tế Việt Nam phát triển rất chậm,thậm chí có chiều h-
ớng đình trệ nguy hiểm không đáp ứng đủ nhu cầu ngay càng đa dạng của xã hội
bởi lẽ việc quản lý kinh tế đợc xác định bằng cơ chế tập trung quan liêu bao
cấp.Với cơ chế tập trung quan liêu bao cấp thì Nhà nớc không cho phép tồn tai
thành phần kinh tế t nhân,Từ sau đại hội Đảng lần thứ VI Đảng ta đã thừa nhận
những sai lầm khuyết điểm và rút ra những bàI học kinh nhgiệm và định hớng cho
nền kinh tế nớc ta phát triển theo nền kinh tế nhiều thành phần.Đại hội Đảng toàn
quốc lần thứ VII một lần nữa đã khẳng định :Để phát huy tiềm năng to lớn của
nền kinh tế thị trờng phải tiếp tục xoá bỏ cơ chế tập trung quan liêu bao cấp
,chuyển sang cơ chế thị trờng có sự quản lý đIều tiết của nhà nớc bằng pháp
luật,kế hoạch,chính sáchvà các cộng cụ khác .Kinh tế thi trờng ở Việt Nam tồn tại
là một tất yếu khách quan ,bởi lẽ :sự phân công lao động xã hội với t cách cơ sở
của trao đổi chẳng nhng không mất đi mà trái lại nó còn đợc phát triển cả về chiều
2
rộng lẫn chiều sâu,sự phân công lao đỗngã hội không chỉ bó hẹp trong pham vi
quốc gia mà nó đã vợt ra phạm vi quốc tế.
Nền kinh tế thị trờng tạo ra động lực môứi dể phát huy năng lực sáng tạo.khia
thác mọi nguồn lực ,thúc đẩy tăng trởng kinh tế.Nhng nó cũng không tránh khỏi
những khuyết tật vốn có của nó :Thất nghiệp ,lạm phát,khủng hoảng,sự phân hoa
giàu nghèo Chính vì vậy việc hình thành và phát triển nhân cách con ng ời trong
cơchế thị trờng ở nớc ta đang là vấn đề đợc nhiều nhà nghiên cứu quan tâm.
C/Việc hình thành nhân cách con trong cơ chế thị trờng:
Sự chuyển biến nền kinh tế từ tập trung quan liêu bao cấp sang nền kinh tế thị tr-
ờng sẽ dẫn đến những tác động lớn bao trùm lên mọi lĩnh vực của đời sống xã hoọi
trong đó có lĩnh vực đạo đức,nhân cách con ngời.Cónhiều ý kiến khác nhau về
sựảnh hởng của nền kinh tế thị trờng đến nhân cách con ngời .Và có thể đợc chia
làm 3 loại ý kiến :loại thứ nhất chỏằng quan niệm đạo đức của xã hội ta đã bị mất
định hớng hoặc là đang khủng hoảng.loại thứ hai cho rằng ,có biến động thái
quá,có suy thoái,có tha hoá,có bi kịch .Loại thứ ba cho rằng xu hớng tiến bộ ,tích
cực .
Loại ý kiến thứ nhất xuất phát từ một thực tế khách quan là các hiện tợng tiêu
cực xuất hiện càng nhiều trong đời sôngs xã hội nh:tham nhũng,hối lộ,lãng phí của
công và các tệ nạn xã hội phát triển .nhiều giá trị truyền thống tốt đẹp bị xói
mòn,nhiều giá trị mới cha đợc kiểm nghiệm đã đợc đề cao quá đáng,nh tính năng
động ,sự khôn ngoan.tính sáng tạo cá nhân Bên cạnh đó nhiều giá trị cũ đã
tỏ ra lạc hậu vẫn đợc duy trì nh thớc đophẩm chấtcủa con ngời .trong cuộc sống
đời thờng ngời ta vẫn đòi hỏi một sự hy sinh vô điều kiện,một sự tận tụy quên
mình nh trong cuộc chiến tranh trớc đây.Tất cả các yếu tố tạonen một thực trạng
phức tạp của các giá trị đạo đức,dẫn đến một cái nhìn rất tiêu cực ở mọtt bộ phận
cán bộ và nhân dân ta.
Loại ý kiến thứ hai chỉ ra xu hớng biến động tháI quá của các giá trị đạo đức
hiện nay.Từ chỗ cả trong các giá trị chính trị,xã hội sang coi trọng các giá trị vật
chất kinh tế,Từ chỗ con ngời tập thể con ngời xã hội làm mẫu mực sang coi trọng
con ngời cánhân,thận chí là cá nhân ích kỷ,cá nhân chủ nghĩa.Từ chỗ lấy lý t-
ởng ,đạo đức làm mẫu chuyển sang coi nhẹ đạo đức phẩm chất ,coi trọng giá trị
thực dụng,tôn sùng đồng tiền.coi đồng tiền là trên hết.Lấy đồng tiền là thớc đo giá
trị con ngời thayc ho giá trị truyền thống .Tiền thâm nhập vào nhiều mối quan hệ
đạo đức xã hội ,thậm chí trở thành nguyên tắc sử thế và tiêu chuẩn hành vi của
khong ít ngời .
Loại ý kiến thứ ba chỉ ra một xu hớng biến động giá trị có tính tích cực trong
đời ssóng xã hội ta hiện nay.Ngời ta thừa nhận có sự thay đổi các giá trị từ anh
hùng,dũng cảm hy sinh trong chiến tranh sang năng động sáng tạo và nhạy bén
trong sản xuất kinh doanh.Tiêu biểu là những con ngời biết làm giàu cho mình và
cho đất nớc Trong đời sống xã hội ,các giá trị đạo đức đang đợc xắp xếp lại ,từ chỗ
coi các giá trị tinh thần là trọng ,sang đề cao các giá trị tinh thần và các giá trị vật
chất .Trong đó các giá trị đợc kết hợp hài hoà với nhau,vừa tôn trọng giá trị cộng
đồng vừa tôn trọng giá trị cá nhân.Điều đó thể hiện trong chính sách của Đảng và
nhà nớc là khuyết khích làm giàu cho cá nhân và xã hội,nhng không quên xoá đói
giảm nghèo và không quên quan tâm đến những đối tợng đợc hởng chính sách xã
hội.
3
Nh vậy ,vấn đề đạo đức và xã hội đang diễn ra phức tạp có sự đấu tranh giữa cái
tiến bộ và cái lạc hậu ,giữa cái thiện và cái ác ,giữa hai lối sống :ssống có ý tởng
lành mạnh,trung thực,thuỷ chung,với lối sống thực dụng ,dối trá ,ích kỷ ,ăn bám
chạy theo đồng tiền .Những khía cạnh tiêu cực có cái đang phát huy tác dụng,có
cái đang ở dạng khả năng.Đạo đức mới phải đấu tranh với các hệ thống đạo đức
khác ,vừa phải đấu tranh tự đổi mới ,tự khẳng định mình trong điều kiện mới .Đó
là tình huống đặt ra đối với nhân cách đạo đức hiện nay.
D/Sự thống nhất biện chứng giữa lợi ích và lợi ích xã hội trong cơ chế thị trờng
XHCN:
Sự kết hợp hài hoà giữa lợi ích cá nhân và lợi ích xã hội là nhân tố qui định nhân
cách đạo đức sâu nhất ,là đặc điểm nổi bật của mối quan hệ giữa xã hội trong
XHCN.
CNXH tạo đIều kiện thuận lợi cho sự phát triển của cá nhân .Anghen viết:Việc
chuyển t liệu sản xuất thành sở hữu xã hộivànhờ sự sản xuất có tính chất xã
hội,khă năng đảm bảo cho mọi thành viên của xã hội một đời sống không những
hoàn toàn đầy đủ về phơng tiện vật chất và ngày càng thêm lên ,mà còn đảm bảo
cho họ đợc phát triển tự do,đầy đủ và vận dụng đợc tự do,đầy đủ các năng khiếu về
thể lực và trí tuệ của họ .Đồng thời ,xã hội lại có những yêu cầu nhất định đối với
cá nhân giao trách nhiệm cho mỗi cá nhân .Cá nhân thực hiện tốt nghĩa vụ của
mình thì CNXH càng đợc củng cố và phát triển và bảo vệ vững chắc .Ngợc lại
CNXH càng đợc củng cố và phất triển thì quyền tự do ,các năng khiếu về thể lực
và trí lực của cá nhân đuợc đảm bảo .Đó là mối quan hệ thống nhất khách quan
trong XHCN có mặt khách quan và chủ quan.
Mặt khách quan đợc thể hiện ở trình độ đạy đợc của nền sản xuất xã hội ở mức
độ tăng năng suất lao dộng xã hội cho phép thoả mãn những nhu cầu hợp lý ngày
càng tăng lên của mọi thành viên trong xã hội.
Mặt chủ quan đợc biểu hiện ở khả năng nhận thức và vận dụng qui luật về sự
kết hợp giữa lợi ích cá nhân và lợi ích xã hội một động lực phát triển của
XHCN.
Quá trình kết hợp lợi ích cá nhân và lợi ích xã hội đòi hỏi phải có sự lãnh đạo
,tổ chức và quản lý một cách khoa học của Đảnh và nhà nớc XHCN.Mọi trờng hợp
viện cớ có vẻ chính dáng về sự quan tâm đén lợi ích cá nhân ,làm mai một hoặc
thui chột tài năng cá nhân ;hoặc ngợc lại đề cao quá đáng lợi ích cá nhân ,hoặc chỉ
biết lợi ích cá nhân ,còn lợi ích xã hội bị che lấp hoặc bị coi nhẹ đều gây những
hậu quả xã hội tiêu cực,trở ngại cho sự phát triển của xã hội .
Kết hợp hài hoà giữa lợi ích cá nhân và lợi ích xã hội không còn mâu thuẫn nhất
định .trong khi lựa chọn để giảI quyết một vấn đề gì có liên quan đến lợi ích cá
nhân thì phảI đặt nó vào trong bối cảnh thực tế của xã hội của nền kinh tế hàng
hoá.
4
II . Thực trạng của vấn đề
1) Những tác động của cơ chế thị tr ờng đến ngân cách con ng ời
A/Theo hớng tích cực:
Kinh tế thị tròng đề cao trách nhiệm cá nhân,nhất là trách nhiệm về mặt vật chất
của ngời cán bộ quản lý.nói đến trách nhiệm của ngời cán bộ quản lý.Nói đến
trách nhiệm của ngời cán bộ quản lý trớc hết là nói đến trách nhiệm cá nhân của
họ.ĐIều đó biểu hiện ở trách nhiệm đối với công việc đợc giao phó .Tinh thần
trách nhiệm của ngời cán bộ quản lý phải đợc biểu hiệnở hiệu quả của công tác
quản lý ,các hanh động quản lý,của các quyết định quản lý .Hiệu quả (mà trớc hết
là hiệu quả về mặt vật chất)trong nền kinh tế thị trờng đợc biểu hiện ra một cachs
rõ ràng,đợc cân,đong ,đo, đếm một cách khách quan hơn.Từ đó một mặt khắc
phục đợc xem xét,đánh giá tinh thần trách nhiệm của ngời cán bộ quản lý một
cách chung chung trừu tợng ; mặt khác làm cho đức vàtài,trong đó đức là
gốc.Nhng có đức mà không có tài,không có đủ năng lực đIều hành công
việc,hoặc không phấn đấu nâng cao năng lực để đáp ứng nhu cầu của công việc
thì sớm muộn cũng bị kinh tế thị trờng đào thải .kinh tế thị trờng làm cho động cơ
và hiệu quả quản lý gắn liền với nhau,thống nhất với nhau.
Kinh tế thị trờng là kinh tế mở.Tính đa dạng và đa phơng hoá cao của nó đã
có tác dụng đẩy lùi sự níu kéo,tính trì trệ với bản chất bảo thủ của cơ chế tập trung
quan liêu .Đây là những tác động không phảI nh cú híchtừ bên ngoài mà là
những yếu tố nội lựclàm chuyển biến toàn bộ nền kinh tế sống động .Đội ngũ
cán bộ lãnh đạo và quản lý kinh tế sống động,kéo theo sự năng đông t duy của các
chủ thể lao động .
Kinh tế thị trờng là điều kiện kích thích tăng năng suất lao động không ngừng
.Sự tìm tòi sáng tạo sáng tạo của cá nhân trong sản xuất luôn đợc khuyến khích
.Đây là nhân tố tích cực mà cơ chế quan liêu bao cấp còn bị kìm hãm .Nói một
cách khác ,cơ chếthị trờng là cơ sở để phát triển tính năng động của cá nhân ,lợi
ích cá nhân đợc kích thích ,đợc đảm bảo.Do vậy trong cơ chế thị trờng con ngời tự
vơn lên tìm tòi sáng tạo trong lao động sản xuất để sản phẩm ngày càng đợc nâng
cao cả về chất lợng và số lợng.
Cơ chế thị trờng tạo điều kiện cần thiết cho con ngời vơn lên,đòi hỏi mỗi ngời
phải học tập ,rèn luyện bản thân ,rèn luyện tay nghề để có thể đứng vững trong nền
kinh tế thị trờng.Ngợc lại
,nền kinh tế thị trờng cũng rất nghiêm khắc đào thảI những sự trì trệ,bảo thủ,sự lạc
hậu,lỗi thời của những con ngời và những sản phẩm kinh tế kém mang tính chất cổ
hủ cả về nội dung cũng nh hình thức.
Những thành tựu mà chúng ta dạt đợc trong công cuộc đổi mới là:hình thành nền
kinh tế hàng hoá nhiều thành phần ,xoá bỏ về cơ bản cơ chế tập trung quan liêu
bao cấp,bớc đầu chuyển sang cơ chế thị trờng có sự quản lý của nhà nớc,giả tốc đọ
lạm phát ,tâng nhanh xuất khẩu và có bớc phát triển mới về nền kinh tế đối
ngoại,khởi động tiến hành dân chủ hoá ,giữ vữngđợc cuộc sống vật chất.Còn đứng
về phơng diện đạo đức xã hội, sự ảnh hởng tích cực của nền kinh tế thị trờng là
từng bớc hình thành nhân cách tự chủ,tự lập trong con ngời,rèn luyện con ngời ý
5
thức lao động,sáng tạo.Đó là những phẩm chất đạo đức về nghĩa vụ,ý chí,lòng
dũng cảm,tính nguyên tắc nà khiêm tốn ở mỗi con ngời trong đời sống xã hội.
B/Theo hớng tiêu cực
Đứng về góc độ đạo đức xã hội,nền kinh tế thị trờng tuy đợc định hớng XHCN
vẫn có những mặt tiêu cực không thể tránh khỏi.Khi đất nớc chuyển từ nền kinh tế
tập trung quan liêu bao cấp sang kinh tế thị trờng có sự quản lý,điều tiết của Nhà
nớc theo định hớng XHCN, đã kéo theo những biến đổi tơng ứng của ý thức xã hội
,trong đó có ý thức đạo đức.Nhiều quan niệm đạo đức khác nhau với nhau những
qui phạm đạo đức khác nhau xuất hiện,tồn tại đan xen cùng với đạo đức
XHCN.Trong thời gian ngắn của sự chuyển đổi kinh tế xã hội đó,đạo đức
XHCN có thể nói có lúc đã không giữ đợc vị trí chủ đạo trong xã hội.
Khi nói đến mặt tráI của nền kinh tế thị trờng C.Mac đã chỉ ra rằng :Đó là một
thứ tự do mậu dịch không có lơng tâm,nó làm cho quan hệ giữa con ngời Chìm
ngập trong băng goá của sự tính toán lợi kỷ bởi vì ngoài quan hệ lợi hại trần
truồng,ngoài sự giap dịch tiền mặt lạnh lùng vô tình sẽ chẳng còn mối liên hệ nào
khác.
Kinh tế thị trờng có những mặt mâu thuẫn với bản chất tốt đẹp của CNXH.Nền
kinh tế thị trờng lấy lợi ích (nhấn mạnh lợi ích kinh tế ,coi trọng lợi ích cá nhân)
làm động lực của sự phat triển .Nhân tố này tự bộc lộ hai mặt.Mặt tích cực là khơi
dậy tính sáng tạo của t duy .Để thực thi lợi ích,mỗi cá nhân và tập thể phải trăn trở
tìm tòi chủ động trong t duy,năng động đổi mới cách làm ăn nhằm đạt hiệu quả
cao trong sản xuất kinh doanh.Đây là quá trình khơi lên nguồn lợi ích một chất
men kích thích làm khá nhiều cán bộ quản lý kinh tế và một số cán bộ kháclao
vàobất chấp thủ đoạn,bất chấp pháp luật,bất chấp lơng tâm.Nhu cầu càng lớn thì
sự hấp thụ của chủ thể đối với lợi ích càng lớn,do đó động cơ t tởng thúc đẩy hành
động của con ngời ngày càng mạnh mẽ.Diều này rất đúng với nhận xét của
T.J.Dunning mà C.Mac đã đẫn lạI trongT bản: Với một lợi nhuận thích đáng
thì t bản trở nên can đảm.Đợc đảm bảo 10% lợi nhuận thì ngời ta có thể dùng t bản
vào đâu cũng đợc ,đợc 100% thì nó hoạt bát hẳn lên,đợc 50% thì nó lên thật sự táo
bạo,đợc 300% thì không còn tội ác nào là nó không dám phạm dù có nguy cơ bị
treo cổ.Nhận xét trên đây không chỉ đúng với động cơ hành động của nhà t bản
mà còn đúng với cả động cơ hành động của con ngời nói chung . C.Mac cũng
đãnhận xét: Tất cả cái gì mà con ngời đấu tranh để dành lấy đều dính liền với lợi
ích của họ.
Kinh tế thị trờng đề cao qúa mức tự do cá nhân làm nảy sinh chủ nghĩa cá
nhân,chủ nghĩa lợi kỷ cực đoan,chủ nghĩa cá nhân với triết lý Sống chết mặc
baymâu thuẫn với chủ nghĩa tập thể,là kẻ thù của chủ nghĩa tập thể.
Chính chủ nghĩa các nhân,chủ nghĩa lợi kỷ cực đoan đẩy ngời cán bộ quản lý rơI
vào tình trạng tha hoá bản chất,là môi trờng thuận lợi làm nảy sinh và phát triển
những hiện tợng lợi dụng chức quyền ngày càng trần trọng.Nó còn là mảnh đất
của chủ nghĩa thực dụng vô đạo đức.
Cơ chế thị trờng làm cho con ngời trở nên sùng bái đồng tiền quá mức.lấy đồng
tiền làm thớc đo quan hệ đạo đức giữa ngời với ngời,làm tha hoá phong cách ,lối
sống của ngời cán bộ của ngời cán bộ ,nô lệ của đồng tiền là giá trị chân thực duy
nhất để đo giá trị của bản thân và của ngời khác.
6
Nh vậy,kinh tế thị trờng cùng với những tác động tích cực còn có những tác
dộng tiêu cực tới sự phát triển nhân cách ,cá tính con ngời con một cách phiến
diện vì hoạt động của con ngời bị định hớng vào mục yiêu làm giàu bất chính .
Tính thực dụng sẽ cản trở thậm chí loạI trừ những giá trị văn hoá ,giá trị đạo đức
truyền thống của dân tộc.Tất cả những đIều này sẽ dần dần làm cho nhiều giá trị
văn hoá nói chung,giá trị đạo đức của dân tộc nói riêng bị phai nhạt,bị phá huỷ.
2)vai trò của chủ thể xã hội cá nhân trong việc định h ớng nhân cách
Sự chuyển đổi hệ t tởng dẫn tới sự chuyển đổi hệ giá trị xã hội và giá trị con ng-
ời :con ngời từ phục tùn chuyển sang tự chủ,sáng tạo;từ dựa trên tình nghĩa chuyển
sang dựa trên lý trí và đân chủ ;từ tìm cách hoà đồng chuyển sang tôn trọng cả cá
tính và bản lĩnh riêng Các chuẩn mực con ng ời mới đòi hỏi khôn chỉ phát triển
từng mặt rieng lẻ mà phảI là cá nhân phát triển hàI hoà thể chất,tinh thần ,trí tuệ
,thẩm mỹ, khắc phục lối sống thụ động,hạn hẹp làm cơ sở hình thành lối sống
tích cực ,phát triển ý thức ,luôn vơn lên làm chủ và xây dựng cuộc sống mới,xuất
hiện những nhân cách mới.
Xã hôihoá chính là một quá trình nhờ đó nền văn hoá nhân loại đợc truyền bá từ
thế hệ này sang thế hệ khác .Đó là quá trình gián tiếp học hỏi,qua cá nhân có thể
phát triển bản chất xã hội và có khả năng tham gia vào đời sống xã hội.Mối quan
hệ diễn ra suốt chu trình của con ngời .Mỗi giai đoạn của cuộc sống có đặc
điểm ,có những bớc chuyển quá độ hoặc những khủng hoảng cần vợt qua .Còn
nhân cách con ngời đợc hiểu một cách toàn diện là tài đức ,là sự thống nhất giữa
mặt cá nhân và mặt xã hội của mỗi con ngời cụ thể là thái độ ứng sử của con ngời
trớc hiện tợng.Bằng sự hoạt động của bản thân,dới sự hớng dẫn ,giáo dục của thế
hệ trớc,của các quan hệ xã hội,tập thể ,nhóm ,con ngời hình thành và phát triển
hoàn thiện nhân cách con ngời .Đó là kết quả phối hợp nhịp nhàng giữa sức mạnh
sáng tạo cá nhân với tinh thần đoàn kết bền vững của cả cộng đồng.
III . GiảI pháp
Để khắc phục những mâu thuẫn của sự hình thành và phát triển nhân cách trong
cơ chế thị trờng chúng ta cần phải áp dụng một số biện pháp quan trọng:
Thống nhất giữa phát triển kinh tế và phát triển xã hội,chú trọng đầu t phát
triển con ngời nhất là đầu t cho giáo dục,nâng cao dân chí,phải làm tốt việc quản
lý lĩnh vực t tởng .Cụ thể là phảI xây dựng cho đợc ở ngời một thế giới quan khoa
học,một ý thức đạo đức mới.Sự hình thành nhân cách bị qui định bởi tổng thể
những điều kiện kinh tế-xã hội và bởi một hệ thống giáo dục do chính những điều
kiện kinh tế-xã hội đó qui định.Tuy vậy,để xây dựng nhân cách đạo đức,trớc hết
cần phảI tính đến những nhân tố cơ bản qui định sự hình thành và phát triển nhân
cách đạo đức để từ đó có những biện pháp khả thi sau:
1)Thực hiện cơ chế thị trờng là thừa nhận tính hợp lý của việc teo đuổi lợi ích
cá nhân.Vì con ngời luôn luôn theo đuổi lợi ích cá nhân nên khi họ vơn tới những
giá trị đạo đức cao cả thì buộc họ từ bỏ việc theo đuổi lợi ích cá nhân.Sự tách rời
giữa đạo đức và lợi ích khiến cho sự hoạy động đạo đức của nhân cách bị hạn chế
con ngời hớng vào suy t đạo đức nhiều hơn là hành vi đạo đức thực tế.Ngày
nay,cơ chế thị trờng làm biến đổi tính chất của việc giải quyếtquan hệ lợi ích giữa
7
cá nhân và lợi ích giữa cá nhân và lợi ích xã hội.Một trong những đặc đIểm tiêu
biểu cho co chế thị trờng là chỗ mục tiêu của việc tham gia hoạt đoọng thị trờng là
mhằm thoả mãn tốiđa lợi ích cá nhân,kích thích tính tích cực hoạt động của nhân
cách .Việc tham gia tích cực vào hoạt động kinh tế xã hội trong điều kiện kinh
tế thị trờng sẽ làm cho những năng lực nhân cách phát triển .Đến lợt mình sự phát
triển nhân cách độc lập chính là đIều kiện cho sự phát triển những năng lực đạo
đức của con ngời.
Con ngời vừa là mục tiêu ,vừa là động lực của sự phát triển kinh tế xã
hội.Với t cách là mục tiêu ,sự phát triển của con ngời phải là thớc đo của những
chính sách kinh tế và xã hội theo định hớng Tất cả vì con ngời.Tuy nhiên,cơ chế
thị trờng với sự khuyến khích lợi cá nhân ,tự nó đã chứa bao khả năng và trên thực
tế đã dẫnđến sự phát triển nhân cách rõ rệt nhất.Đó là sự chênh lệch giữa một bên
là trí tuệ,sự khôn ngoan,những năng lực thực tiễn bên kia là sự xuống cấp của ý
thức công dân,trách nhiệm và tình cảm đạo đức Bởi vậy để khắc phục nghịch lý
của sự phát triển nhân cách ,tạo điều kiện cho nhân cách đạo đức phát triển ,việc
hoàn thiện cơ chế thị trờng có sự điều tiết theo định hớng XHCN là tất yếu và cần
thiết .
2) Sự phát triển nhân cách đạo đức ,xét đến cùng phải đợc thể hiện trong những
hành vi đạo đức thực tế .Hành vi đạo đức là hành vi đợc thể hiện bởi sự điều tiết
của ý thức đạo đức mà trong đó các chuẩn mựcđạo đức giữ vai trò trung tâm.Với
tính cách là quá trình cải biến sâu sắc sự nghiệp CNH-HĐH đất nớc đòi hỏi và tất
yếu sẽ sản sinh ra một hệ chuẩn mch đạo đức mới thích ứng với cơ chế thị trờng và
những điều kiệcủa xã hội hiện đại .Việc xác lập hệ chuẩn mực đạo đức mới cần
phải tuân nguyên tắc về tính kế thừa lịch sử ,phảI là sh tiếp tục và vợt qua truyền
thống .Điều đó càng đợc khẳng định trong văn kiện đại hội Đảng toàn quốc lần
thứ VIII:trong đIều kiện kinh tế thị trờng và mở rộng giao lu quốc tế phải đặc biệt
quan tâm giữ gìn va nâng cao bản sắc văn hoá Việt Nam,kế thừa và phát huy
truyền thống đạo đức,tập quán tốt đẹp và lòng tự hào dân tộc,đấu tranh chống sự
thâm nhập của các loạI văn hoá độc hạI,những khuynh hớng sùng ngoại ,lai
căng ,mất gốc .Khắc phục tâm lý sùng báI đồng tiền ,bất chấp đạo lý ,coi thờng
các giá trị nhân văn.
3)Cùng với sự tăng lên của sản xuất hàng hoá ,khối lợng tiền và uy lực của
đồng tiền cung tăng lên.Đồng tiền vốn có giá trị nhiều mặt của nó cho cả các cá
nhân và cho sự phát triển kinh tế xã hội trong mọi thời đạI .Tiền là vậtvô tri vô
giác nhng khi đợc thần thánh hoá và đợc coi là giá trị duy nhất thì sẽ biến thành tai
hoạ ,trở thành lực lợng thống trị làm tha hoá con ngời.Và một khi uy lực của đồng
tiền càng lớn thì khả năng phá hoại những mối quan hệ tinh thần đạo đức giữa ng-
ời và ngời càng mạnh.Nh vậy,đổi mới ,mở cửa lĩnh vực đạo đức với tính cách là
một trong những nội dung hạt nhân của đời sống tinh thần trở thành vấn đề điểm
nóngmà coi nhẹ chức năng xã hội của nó ,định kiến vô lý với nó,không ủng hộ
việc làm giàu chính đáng trong khi vấn vơng và bằng lòng với cái nghèo thanh
bạch. Chính vì vậy vậy Đảng và Nhà nớc ta đã khẳng định vấn đề này trong văn
kiện đạI hội Đảng toàn quốc :kinh tế thị trờng có những mặt tiêu cực mâu thuẫn
với bản chất của CNXH. Đó là xu thế phân hoá giàu nghèo quá mức,là tâm lý sùng
bái đồng tiền mà chà đạp lên đạo đức ,nhân phẩm Đi vào kinh tế thị tr ờng phảI
kiên quyết đấu tranh,khắc phục.hạn chế tối đa những khuynh hớng tiêu cực đó.
8
Sự tồn tại của con ngời bao giờ cũng gắn liền với sự tồn tại những nhu cầu của
họ.Độ chênh nhau giữa nhu cầu sống của mọi ngời với khả năng hiện thực hiện
của xã hội là mâu thuẫn này làm nảy sinh những vấn đề công bằng xã hội hoặc bất
công xã hội.Công bằng xã hội là phơng thức đúng đắn nhất để làm thoả mãn một
cách hợp lý những nhu của tầng lớp xã hôI và các cá nhân xuất phát từ khả năng
hiện thực của những điều kiện xã hội nhất định.ở nớc ta hiện nay công bằng xã
hội không có nghĩa là một sự phân phối đồng đều mà là tạo cơ hội đồng đề cho
mọi ngời phát huy hết khả năng của mình.
Nhân cách khi hình thành một cách tự nhiên thì bao giờ cung cha hoàn thiện
.vì vậy giáo dục và giáo dục đào tạo là một trong những phơng thức giải pháp quan
trọng nhất,trực tiếp quyết định sự hình thành ,phát triển nhân cách đạo đức.
Giáo dục nói chung có vai trò to lớn đối với sự phát triển phơng diện đạo đức
của nhân cachs .Giáo dục thực chất là quá trình chuyển văn hoá xã hội thành văn
hoá cá nhân,biến những năng lực nhân tính đã đợc đối tợng hoá nh là tài sản của
xã hội thánhức mạnh bên trong của mỗi con ngời.Sự phát triển toàn diện đó sẽ là
cơ sở cho sự phát triển đạo đức của nhân cách.
Giáo dục đạo đức trực tiếp biến các nguyên tắc,các chuẩn mực đạo đức xã hội
thành niềm tin,nhu cầu và động cơ bên trong mỗi con ngời nghĩa là sức mạnh đạo
đức của nhân cách.Trong đIều kiện hiện nay,khi cơ chế thị trờng cha hoàn thiện
,khi các giá trị và phản giá trị đạo đức còn đan xen lẫn nhau thì giáo đạo đức càng
trở nên cấp thiết .Giáo dục đạo đức sẽ góp phần tích cực vào việc khắc phục tình
trạng tự phát trong lĩnh vực đạo đức.Cũng nh giáo dục nói chung ,giáo dục đoạ
đức đòi hỏi đợc tiến hành mộtcách đồng bộ ,có hệ thống với những hình thức thích
hợp cho các đối tợng,các lứa tuổi,các lĩnh vực hoạy độngkhác nhau của con ng-
ời .NgoàI những yêu cầu chung,những loại hình giáo dục khác,giáo dục đoạ đức
chỉ thực sự có hiệu quả khi nó bao chứa trong mình sự thống nhất của hai phơng
diện:phơng diện truyền đạt và phơng diện nêu gơng.Phơng diện truyền đạt phảI
cung cấp cho đối tợng giáo dục những hiểu biết cần thiết về đạo đức,các nguyên
tắc ,chuẩn mực đạo đức trong các lĩnh vực hoạt động cụ thể của đối tợng giáo
dục.một sự hiểu biết đầy đủ và cần thiết nh vậy sẽ tạo cơ sở cho hoạt đọng đạo
đức.
Phơng diện nêu gơng phảI tác động vào ý thức con ngời bằng chính nhữg tấm
gơng ngời toót việc tốt .Những tấm gơng này chính là diện thân của các giá trị, các
chuẩn mực đạo đức.Nhờ thế chúng có sức mạnh to lớn trong việc biến các kiến
thức mà con ngời thu nhận đợc qua truyền đạt thàn suức mạnh đạo đức bên trong
nhân cách.Trong điều kiện hiện nay,những biểu hiện tiêu cực rong đời sống xã hội
đang là một vấn đề nhức nhối trên bình diện đạo đức,thì hiệu quả của giáo dục đạo
đức bằng phơng pháp nêu gơng có ý nghĩa.Tạo ra thật nhiều những tấm gơng đạo
đức là những tấm gơng biết giải quyết một cách hài hoà quan hệ giữa lợi ích cá
nhân và lợi ích xã hội,tạo râ một phong trào nơi gơng đạo đức chính là hiệu quả
cho giáo dục đạo đức.
Nh vậy vấn đề đao đức xã hội hiện nay đang diễn ra phức tạp,đấu tranh giữa cáI
tiến bộ và cáI lạc hậu,giữa cái thiện và cái ác,giữa hai lối sống: Lố sống co lý t-
ởng,lành mạnh ,trung thực,sống bằng lao động của mình,có ý thức chăm lo cho lợi
ích tập thể,với lối sống thực dụng,dối trá ích kỷ,ăn bám chạy theo đồng tiền
Những cái đang phát huỷ tác dụng (khía canh tiêu cực ),có cái đang ở dạng khả
9
năng .Đạo đức mới vừa phảI đấu tranh vớicác hệ thống đạo đức khác,vừa phảI đấu
tranh tự đổi mới,tự khẳng định mình trong điều kiện mới.Đó là tình huống mà
công cuộc đổi mới đặt ra cho đạo đức,đòi hỏi công tác giáo dục phải đợc tăng c-
ờng để góp phần tích cực vào quá trình đổi mới.
Trong nền kinh tế thị trờng định hớng XHCN,cùng với việc chủ động tự giác
từng bớc xây dựng và tạo lập những kết cấu xã hội,những thể chế phù hợp để có
một nền kinh tté thị trờng phát triển lành mạnh kinh tế thị trờng theo định hớng
XHCN- phải tăng cờng công tác giáo dục về những phẩm chất đạo đức cơ bản,đó
là sự hình thành về lý tởng ,niềm tin vào CNXH,gắn liền với quá trình đấu tranh
cách mạng có nh vậy chúng ta mới phát huy đợc những tác động tích cực và ngăn
chặn ,hạn chế ttối đa nhwngx ảnh hởng tiêu cực của thị truờng .
10
Chơng II : Kết luận
Kinh tế thị trờng là môi trờng kinh tế thuận lợi cho việc xác lập địa vị chủ thể
của cá nhân,phát huy năng lực cá nhân,hình thành tính tích cựctự giác của cá nhân
nhời lao động,giảI phóng cá nhân hoạt động kinh tế phụ thuộc vào kế hoạch đoọc
đáo,lôi cuốn họ vào thị trờng trao đổi và trở thành chủ thể của sự vận hành kinh
tế.Chúng ta chủ động chuyển sang nền kinh tế thị tròng,mở cửa giao lu với bên
ngoài,và đó là một trong những định hớng cơ bản để đa đất nớc thoát khỏi nghèo
nàn,lạc hậu .Muốn thế thì chúng ta phải chủ động tiếp thu cái mới ,chúng ta đừng
vội quay lng lại với cội rễ của mình,đừng từ bỏ những gì mà ông cha .Chúng ta đã
tạo dụng nên. Bởi vì đi vào kinh tế thị trờng ,hiện đại hoá đất nớc mà xa rời giá trị
truyền thống sẽlàm mất bản sắc dân tộc,đánh mất bản thân mình,trở thành cái
bóng mờ của ngời khác ,của dân tộc khác.
Kinh tế thị trờng làm biến đổi những chuẩn mực đánh giá năng lực và phẩm
chất con ngời .Bản chất của kinh tế là cạnh tranh ,năng động và sáng tạo không
ngừng .Nó đòi hỏi mỗi ngời phải nỗ lực,độc lập và sáng tạo trong hoạt động của
mình để cóthể vợt lên thực tại,đứng vững và khẳng định mình trong mọi thử thách.
Nh vậy trong điều kiện nền kinh tế thị trờng,cái thiện đã đợc bổ sung những cái
mới cả vế nội hàm và ngoại diện của nó,cái thiện mang ý nghĩa thiết thực cụ thể.
Song cơ chế thị trờng luôn tác động hai mặt tích cực,cả tiêu cực đến nhân cách
con ngời. Nó làm cho con ngời thoát khỏi sự rằng buộc chậm chạp của cơ chế tập
trung quan liêu bao cấp,nhng nó cũng làm suy thoái nhân cách của không ít những
ngời bị vòng xoáy của lợi ích,ma lực của đồng tiền cuốn đi mà quên tất cả .
Nền kinh tế thị trơng nớc ta hiện nay ,mặc dù có những mặt,những yếu tố làm
chúng ta cha yên tâm,cha hàI lòng,song nó đã có những đóng góp vào sự phát triển
đất nớc,kích thích sự năng động của con ngời và toàn bộ xã hội .Bởi vậy cùng với
những thắng lợi bớc đầu của cuộc công cuộc đổi mới ,chúng ta càng cảm thấy
rằng việc vận dụng cơ chế thị trờng để từ thực tiễn của cuộc sống,từ yêu cầu tất
yếu khách quan ,tất yếu của sự phát triển đất nớc.
Nh vậy con ngời muốn tồn tại trong cơ chế thị trờng phải tập trung đầy đủ cả
đứcvà tài.
Việt Nam là nớc đang trong quá trình chuyển sang kinh tế thị trờng định hớng
XHCN nên có thể rút ra cho mình uf kinh nghiệm thực tế của các nớc khác về giảI
quyết mối quan hệ giữa kinh tế và xây dựng các quan hệ xã hội lành mạnh Về
mặt này ,có thể nói rằng chúng ta vẫn còn cha muộn,nếu có phơng hớng và giải
pháp đúng đắn,đảm bảo tạodựng nền kinh tế thị trờng,đẩy mạnh CNH-HĐH theo
định hớng XHCN ở nớc ta hiện nay.
TàI liệu tham khảo
1. Sách triết học Mác-Lênin tập II.
2. Về kinh tế thị trờng-Đinh Nguyên Khiêm- Tạp chí nghiên cứu trao đổi.
11
3. Sự biến đổi thang giá trị đạo đức trong nền kinh tế thị trờng với việc xây dựng
đạo đức-Nguyễn Thế Liệt-Nguyễn Chí Mỹ.
4. Giáo dục đạo đức với việc hình thành và phát triển nhân cách trong giai đoạn
hiện nay-Trần Sĩ Phán-Giáo dục lý luận số 1/1999.
5. Kinh tế thị trờng trong sự nghiệp phát triển đất nớc-Nguyễn Hữu vợng-tạp chí
triết học số 4/1999.
6. Về một số giảI pháp xây dựng nhân cách đạo đức hiện nay-Nguyễn văn phúc-
Tạp chí triết hcọ số 4/1999.
7. Vấn đề bảo vệ các giá trị đạo đức truyền thống trong nền kinh tế thị trờng ở
Việt Nam Lê Thị tuyết Ba Tạp chí triết học số 1/1999.
8. Vấn đề thừa kế và phát huy các giá trị đạo đức truyền thống trong quá trình
chuyển sang nền kinh tế thị trờng ở nớc ta Nguyễn văn lý Tạp chí triết
học số 2/1999.
9. ĐảgCộng sản việt nam Văn kiện hội nghị lần thứ V Ban Chấp Hành TW
,Khoá VIII
12
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét